Algierski Kodeks Rodzinny- dyskryminacja kobiet

W czerwcu 2025 roku minęło 41 lat od wejścia w życie kodeksu rodzinnego w Algierii. Reguluje on relacje i prawa rodzinne. Zawiera elementy prawa islamskiego, które wzbudziły uznanie środowisk konserwatywnych i potępienie ze strony lewicowców, sekularystów i feministek.

Czym jest Algierski Kodeks Rodzinny?

Kodeks rodzinny to zbiór przepisów prawnych, który reguluje kwestie związane z życiem rodzinnym – takie jak małżeństwo, rozwód, dziedziczenie, opieka nad dziećmi czy prawa i obowiązki małżonków. Obowiązuje od 1984 roku i opiera się w dużej mierze na konserwatywnej interpretacji prawa islamskiego (szariatu).

Choć wprowadzono do niego pewne poprawki, kodeks nadal zawiera wiele przepisów, które ograniczają prawa kobiet, czyniąc je w praktyce zależnymi od mężczyzn. Właśnie dlatego algierski ruch kobiecy nazywa go często „kodeksem hańby” – bo zamiast chronić prawa wszystkich obywateli, utrwala nierówność płci i dyskryminację.

Mimo, że konstytucja Algierii gwarantuje równość kobiet i mężczyzn, kodeks rodzinny pozostaje jednym z głównych źródeł instytucjonalnej nierówności.

Jakich zmian domagają się Algierki?

● Pełna równość praw kobiet i mężczyzn w małżeństwie

● Zniesienie obowiązku posiadania opiekuna (wali) przez kobietę przy zawieraniu małżeństwa.

● Uznanie równych praw obojga małżonków w sprawach opieki nad dziećmi i zarządzania rodziną.

● Likwidacja poligamii jako formy legalnego małżeństwa.

● Ułatwienie kobietom dostępu do rozwodu bez konieczności rezygnowania z alimentów (zniesienie praktyki khol, czyli "okupu za rozwód").

● Zniesienie asymetrii między prawem mężczyzny do rozwodu „na życzenie”, a ograniczonymi możliwościami kobiet.

● Zlikwidowanie przepisów, które przyznają kobietom połowę tego, co dziedziczy mężczyzna.

● Zapewnienie kobietom prawa do dziedziczenia na równi z mężczyznami – także w sytuacji, gdy nie ma męskiego potomka.

● Zniesienie zasady, że ojciec automatycznie jest prawnym opiekunem dziecka.

● Umożliwienie matkom zachowania opieki nad dziećmi nawet po ponownym wyjściu za mąż.

● Zrównanie statusu prawnego dzieci pochodzących ze związków nieformalnych i od samotnych matek, z tymi urodzonymi w małżeństwie.

● Uznanie prawa samotnych matek do nadania dziecku swojego nazwiska i do samodzielnego sprawowania opieki.

● Usunięcie luk prawnych pozwalających na zawieranie małżeństw przez osoby niepełnoletnie.

● Wprowadzenie skutecznych przepisów przeciwko przemocy domowej i kobietobójstwom.

● Zniesienie tzw. „klauzuli ułaskawienia”, która pozwala napastnikowi uniknąć kary, jeśli kobieta mu wybaczy.

● Oderwanie prawa rodzinnego od sztywnych, konserwatywnych interpretacji prawa islamskiego.

● Przystosowanie przepisów do wartości zapisanych w konstytucji i konwencjach międzynarodowych.

Feministki podkreślają, że Algieria nie może być ani wolna, ani demokratyczna, dopóki nie uzna pełni praw kobiet. Dlatego ich walka z kodeksem rodzinnym jest zarówno walką o równość płci, jak i o demokratyczne państwo prawa.

Algierskie feministki od lat domagają się głębokiej reformy lub całkowitego uchylenia kodeksu rodzinnego, który – ich zdaniem – utrwala systemową dyskryminację kobiet i stoi w sprzeczności z konstytucją oraz międzynarodowymi konwencjami dotyczącymi praw człowieka. Ich postulaty koncentrują się na zagwarantowaniu pełnej równości płci w życiu prywatnym i publicznym. 

Kodeks rodzinny niestety utrwala dyskryminację kobiet i hierarchizuje role społeczne kobiet i mężczyzn. Wzmacnia nierówności ekonomiczne i społeczne. Kobiecie trudniej wnieść o rozwód niż mężczyźnie. Tysiące kobiet bezskutecznie walczy o odzyskanie swoich domów czy dostępu do spadku, które im nie przysługują tylko dlatego, że nie mają synów. Kodeks utrudnia kobietom dostęp do dziedziczenia w przypadku braku męskiego potomka. Kobieta dziedziczy połowę tego co mężczyzna. Kobieta traci opiekę nad dziećmi gdy ponownie wyjdzie za mąż. Wciąż jest legalna poligamia (w sąsiedniej Tunezji już nie). W związku małżeńskim za opiekuna prawnego dzieci uznaje się ojca, co powoduje, że dzieci wychowują się w przeświadczeniu, że rola matki i kobiety nie jest równa roli ojca i mężczyzny. Luki prawne pozwalają na ślub nieletniej osoby. Samotne matki i ich dzieci wciąż nie mają tych samych praw co kobiety które są zamężne i dzieci z małżeństwa. Opiekun jest niezbędny do zawarcia przez kobietę małżeństwa. Apostaci zostają wydziedziczeni a ich małżeństwa można unieważnić.

Jedni chcą uchylenia Kodeksu, inni wzmocnienia go

Ilekroć w Algierii dyskutuje się o Kodeksie, część algierskiego społeczeństwa dąży do jego uchylenia, a część (konserwstystki i konserwatyści religijni) do jego utrzymania a nawet wzmocnienia. Od 1984 roku do walki z kodeksem rodzinnym włączyły się młodsze pokolenia Algierek.

W 1999 r. algierskie feministki miały nadzieję, że wybór Boutefliki na prezydenta przyniesie radykalną zmianę. Jednak pomimo wsparcia, jakie otrzymał od kobiet i wybitnych feministek, takich jak Khalida Messaoudi, nowy rząd poczynił poważne kompromisy nie z nimi lecz z grupami islamistycznymi.

Kampania społeczna 

W 2004 r. stowarzyszenia algierskich kobiet rozpoczęły kampanię mającą na celu eliminacje kodeksu rodzinnego w jego dotychczasowej formie.

Kampania ,,20 ans-Barakat!" czyli ,,20 lat - wystarczy!" była kierowana przez pięć algierskich stowarzyszeń opowiadających się za równością płci.

Poprawki wprowadzone do Kodeksu- czyli co się zmieniło?

W 2005 r. wprowadzono nowelizacje przepisów. Poprawki wprowadzono w celu ,,oddzielenia od najbardziej sztywnych interpretacji prawa islamskiego". Co zmieniono?

● Minimalny wiek zawarcia małżeństwa to 19 lat zarówno dla kobiety, jak i mężczyzny

● Kobieta nie potrzebuje zgody na zawarcie małżeństwa

● Zniesienie obowiązku posłuszeństwa żony wobec męża

● Po rozwodzie ojciec musi zapewnić swoim dzieciom dom (tak mówi prawo, w rzeczywistości najczęściej jest z tym problem)

● Potrzebna zgoda sędziego i poinformowanie pierwszej żony aby mężczyzna mógł ożenić się z kolejną kobietą (tak mówią przepisy, ale niektórzy potrafią je oobejść).

● Zamężne kobiety nie potrzebują już pisemnej zgody męża na opuszczenie kraju.

● Możliwość podpisania przez rozwiedzione kobiety zgody na opuszczenie terytorium małoletnich dzieci w celu umożliwienia im wyjazdu za granicę, podczas gdy wcześniej takie zezwolenie mógł wydawać wyłącznie ojciec.

● Kobiety mogą teraz przekazywać obywatelstwo algierskie swoim dzieciom urodzonym w małżeństwach z obcokrajowcami.

● Samotna matka ma prawo przekazać dziecku swoje nazwisko

● Sędzia ma prawo zlecić test na ojcostwo, jednak gwarantowane przez Konstytucję (art. 34) prawo do poszanowania nietykalności cielesnej może pozwolić mężczyźnie na odmowę poddania się testowi.

Kontrowersyjne wzmianki 

Kuriozalne jest natomiast to, że funkcja tak zwanego wali (opiekun), którego musi mieć kobieta wychodząca za mąż pozostała zachowana, aby... nie urazić mężczyzn, którzy odbierają jej usunięcie jako wykluczenie ich roli z małżeństwa.

Druga kuriozalna rzec to khol. Algierska uczona Zahia Smail Salhi wyjaśnia: ,,Chociaż mężczyzna musi jedynie zapragnąć rozwodu, aby go uzyskać, osiągnięcie go przez kobiety staje się niezwykle trudne. Najłatwiej im uzyskać rozwód poddając się praktyce khol (art. 54), który pozwala kobiecie na rozwód pod warunkiem zrzeczenia się wszelkich roszczeń alimentacyjnych. To jak okup, który kobiety muszą płacić za swoją wolność, tak jak niewolnice".

Ruch kobiet 

Według algierskiej socjolożki Feriel Lalami, wiele działaczek z ruchu kobiet nie nazywały kiedyś siebie feministkami, ponieważ oskarżenia o westernizację kazały im zachować ostrożność w używaniu tego określenia. Sytuacja uległa zmianie podczas algierskiego Hiraku- protestów. 

Do prodemokratycznych protestów przyłączyło się wiele działaczek na rzecz praw kobiet. Wiele z nich z dumą identyfikowało się jako feministki i próbowało powiązać walkę z reżimem z walką o równość. Feministki te powtarzały, że Algieria nie może być ani wolna, ani demokratyczna, jeśli nie szanuje kobiet. Utworzony przez nich „feministyczny plac" zjednoczył działaczki feministyczne pod jednym parasolem. Hasła podnoszone przez te feministki odzwierciedlały ich naleganie na uchylenie kodeksu rodzinnego, który uniemożliwia równość kobiet i mężczyzn.

Algierska działaczka praw kobiet o Kodeksie

Wypowiedzi Aichy Bekhti- algierskiej prawniczki i działaczki na rzecz praw kobiet w rozmowie z TV5Monde:

,,Kobiety uzyskały wolność poprzez walkę na wszystkich poziomach. Algierki, jak wszystkie kobiety na świecie, urodziły się wolne. Główna przemoc wobec kobiet w Algierii ma charakter instytucjonalny. Kodeks rodzinny, bezpośrednio inspirowany prawem szariatu, czyni ją nieletnią na całe życie. Konstytucja gwarantuje jednak całkowitą równość kobiet i mężczyzn jako obywateli. Stanowi ona, że kobieta także może zostać prezydentem. Najnowsza konstytucja zapewniła także równość w środowisku zawodowym. Ale życiem prywatnym rządzi Kodeks Rodzinny, który wśród aktywistów został przemianowany na kodeks „hańby", bo dla mnie to hańba.

Większość studentów w kraju to kobiety, jednak stanowią one jedynie 18% populacji aktywnej zawodowo. Kobieta, która wychodzi za mąż poświęca swoją karierę. 

Od czasu pojawienia się politycznego islamizmu zaobserwowaliśmy ogromny regres mentalności. Byłam jednym z pierwszych uczniów algierskiej szkoły niepodległościowej i nasze aspiracje były zupełnie inne. Nie do pomyślenia było, aby dziewczyna, która poszła do szkoły, zajmowała się czymkolwiek innym niż praca, awans i rozkwit. Sytuacja ta uległa odwróceniu wraz z pojawieniem się islamizmu. Dziś są kobiety - nie wszystkie - które akceptują poligamię i nierówność w dziedziczeniu, bo wierzą, że to Bóg o tym zdecydował. Edukację przejęła ideologia wsteczna. Nienawiść do dziewcząt i kobiet zaczyna się w szkole. Nie twierdzę, że cała Algieria taka jest, ale mówię, że to zjawisko jest na tyle ważne, że degraduje społeczeństwo.

Termin taki jak kobietobójstwo nie został jeszcze włączony do kodeksu karnego. W 2015 roku otrzymaliśmy kilka zmian przepisów dotyczących przemocy wobec kobiet. Ale bardzo trudno jest je zastosować. Wzywaliśmy do przyjęcia ustawy ramowej i otrzymaliśmy jedynie kilka poprawek. Jeśli mężczyzna zostanie skazany za zamordowanie kobiety, grozi mu dożywocie. Po raz pierwszy jest to osiągnięcie, ale dla mnie to za mało. Kodeks karny wkroczył w stosunki małżeńskie. Jednocześnie dodano klauzulę blokującą klauzulę ułaskawienia. Oznacza to, że jeśli kobieta przebaczy swojemu napastnikowi, mężowi, bratu itp., powództwo cywilne ustaje. Kiedy wiemy, że bardzo trudno w naszym społeczeństwie jest przekonać kobietę do złożenia skargi na napastnika, szczególnie jeśli jest nim jej ojciec, brat lub mąż".

Prezydent komplementuje kobiety, ale prawo się nie zmienia

W 2021 r. z okazji Dnia Kobiet, prezydent Algierii uhonorował wiele algierskich kobiet i podkreślił znaczenie ról, jakie kobiety zawsze odgrywały w tym kraju i nadal będą odgrywać. Rok później, przy tej samej okazji, uhonorował kolejne algierskie kobiety za ich osiągnięcia w różnych dziedzinach naukowych i zawodowych oraz potwierdził swoje zaangażowanie na rzecz poprawy sytuacji algierskich kobiet. Co roku z okazji Dnia Kobiet prezydent kieruje do Algierek słowa pełne uznania. 

Kodeks nadal obowiązuje, czy oznacza to, że coroczne wychwalanie kobiet jest pustą retoryką? Algierskie kobiety chcą silniejszego zaangażowania na rzecz równości płci.